Peking slendro, orgineel Babar Layar orkest 

 

Babar Layar is de naam van het allereerste 'blanke' gamelangezelschap, maar ook van het eerste gamelanorkest dat buiten Java en zonder Javanen is gebouwd. Onder toeziend oog van Mr. Jaap Kunst, de grondlegger van de niet-westerse muziekwetenschap die verbonden was aan het toenmalige Indisch Instituut te Amsterdam, wordt in 1941 onder de neus van de Gestapo gesmeed en gevijld aan zware bronzen instrumenten, kopieën van de grote gamelan van het Indisch Instituut. Het brons is o.a. afkomstig van een omgesmolten VOC-kanon. De originele gamelan staat nog steeds in het KIT, de kopie krijgt de naam Babar Layar, 'Het Hijsen van het Zeil'.

 

 

Vanaf februari 1940 speelt tussen het statige marmer elke zondagmiddag een gamelanorkest, aanvankelijk samengesteld uit het walpersoneel van de KNSM. Net voor de Duitse bezetting vertrekken zij. Hun plaats wordt ingenomen door de Javaanse groep Ardjoeno. De wekelijkse opvoeringen met dans, muziek en toneel duren tot de sluiting van het institituut in 1944. In het topjaar 1943 trokken zij het onwaarschijnlijke aantal van 73.888 bezoekers.

Bernard IJzerdraat is 15 jaar als hij met zijn moeder in het Koninklijk Instituut voor de Tropen (toen het Indisch Instituut) voor het eerst kennis maakt met Midden-javaanse gamelanmuziek. Het is dan 1941 en Bernard weet direct: dit is de muziek die hij wilt spelen. Samen met vrienden en vriendinnen gaat hij aan de slag met accordeon, gitaren en koekblikken. 
 

". . . Herfst 1941. Uitgedost in trainingspakken met om ons hoofd en onderlichaam wat Indische doeken gewikkeld, stelden we ons die middag met onze muziekinstrumenten op, waarbij het zaaltje enigszins duister was gemaakt. Nadat Bernard IJzerdraat met een geheimzinnige stem had aangekondigd dat het een tropische nacht was, waarin sterren flonkerden en palmbomen wuifden, trachtten enkele gitaren, een ukelele en een accordeon, die tropische nacht een muzikale vulling te geven. Zoals het bij een gamelan hoort was de leiding in handen van de tromspeler, in de persoon van Bernard IJzerdraat, die bij gebrek aan beter op een groot ijzeren koekblik trommelde. Ik kan me nu totaal niet meer voorstellen hoe die nagebootste gamelan-muziek moet hebben geklonken, maar dat het de grootste nep-gamelan was, die ooit ter wereld ter horen zal zijn geweest, staat voor mij wel vast. Bernard was een bezetene en een doorzetter op zijn gebied. Na die bewuste middag nam hij ons een paar keer mee naar het Indisch Instituut te Amsterdam waar op zondagmiddag in Nederland achtergebleven Indonesisch boordpersoneel van de KNSM op de gamelan van het museum speelde. Omdat wij ons door de 'bonte middag' in de status van ingewijden hadden  gemanoeuvreerd, moesten we het ook wel mooi vinden, maar het echte waarderen van de gamelan-muzek kwam eigenlijk pas later. . .. "

(De Magie van Gamelan-Klanken - Ger van Wengen)

 

Bernard IJzerdraat achter de kendhang (trommels) en achter de celempung (siter) samen met Mas Pakun, een gastdirigent.

 

Bernard bestudeert onophoudelijk de structuur en de techniek van het gamelanspel. Onder leiding van Jaap Kunst, inmiddels conservator en hoofd van de muziekafdeling in het Koloniaal Instituut, verzamelt hij genoeg informatie en besluit zelf een gamelan te bouwen. Bernard verzamelt brons en laat een 'goede' Duitse klokkengieter in Aerdenhout een veldkanonnetje omsmelten tot gamelantoetsen. Ondertussen heeft de Gestapo zich gevestigd in het Koloniaal Instituut waar op de muziekafdeling de originele slèndro-gamelan staat. Het schrikt Bernard niet af en met man en macht weet hij een prima copie te maken. "Vooral het stemmen was zwaar werk" vertelt oud speler Ger van Wengen. "Ik weet nog goed dat we uren stonden te vijlen en polijsten om de stemming goed te krijgen".

Maar Bernard gaat verder want naast deze gamelan in de slendro stemming wil hij ook een gamelan in pelog. Pelog is echter heel anders dan slendro en een echt voorbeeld ontbreekt. Na eindeloos luisteren naar oude platen lukt het Bernard om een aantal instrumenten te maken. De kersverse, in Haarlem opgerichte gamelangroep krijgt de naam "Babar Layar". Dit is ook de naam van een beroemd muziekstuk (gending) uit Java: Gendhing bonang Babar Layar. Het betekent zoveel als  'hijs de zeilen', we kiezen het ruime sop, we gaan op weg, op reis. Een geschikte naam voor de gedreven Bernard IJzerdraat. Zijn groep luistert naar alle 78-toeren opnames van het Tropenmuseum en de zeldzame optredens van Indonesische muzikanten in Nederland om input te krijgen voor te spelen stukken.

 

". . . Het resultaat? Ik aarzel niet te verklaren, dat dit troepje Nederlandse kinderen de beste gamelan-muziek geeft, welke thans in ons land te hooren valt. Ik heb het voorrecht gehad, 15 jaren lang de Javaansche muziek ter plaatse te kunnen bestudeeren en zeer vele malen heb ik gamelanspel, zoowel dat van désa-gamelans, als, vooral, van groote kraton-ensembles beluisterd. Het is mijn overtuiging, dat, zelfs vergeleken met het spel van deze laatste, dat van Bernard IJzerdraat c.s. geen slecht figuur zou slaan. Wat deze jongens en meisjes geven, is inderdaad gamelanspel in zuiveren kratonstijl, even goed, als dat, hetwelk men in het algemeen in de Vorstenlanden wordt geboden. Dit alles dankzij het bestaan van die uitmuntende Odeon- en Columbia-platen, opgenomen naar spel van de gamelans in de beide kratons, den Mangkoenagaran en den Pakoealaman, welke hun ter voorbeeld strekten en nog immer strekken. . ."

(Een novum op Indonesisch Muziekgebied – Jaap Kunst)

 

Babar Layar tijdens een openlucht concert op versierde vrachtwagen.

 

Ondersteund door Jaap Kunst wordt de groep na de oorlog  erg populair en treedt op in heel Europa, soms ook op uitnodiging van de Indonesische ambassade in Brussel en London. Maar ook het Gala des Etoiles du Monde in Nice en een internationaal muziekfestival in Wales. Babar Layar speelt voor de radio, voor de televisie en brengt bij Philips zelfs een LP uit. In 1956 houd de groep op te bestaan. Bernard IJzerdraat emigreert naar Indonesië en vestigt zich onder de naam Bernard Suryabrata in Jatinegara, een voorstad van Jakarta. Hij richt daar een eigen muziekschool op en doceert aan de Nationale Universiteit van Jakarta waar hij veel aanzien geniet.

 

Babar Layar tijdens een concert in het Amsterdams Tropenmuseum

 

In navolging van Babar Layar wordt het gamelanorkest het eerste niet-westerse muziekensemble dat aanvaard wordt binnen de westerse muziekopleidingen en daar heden ten dage nog steeds een vast onderdeel van uitmaakt. De oorspronkelijke Babar Layar gamelan is op dit moment gelukkig nog steeds onder beheer van Gamelanhuis te Amsterdam.

 

Harry Willemsen
email: babarlayar1@gamelanhuis.nl

 

 

Uitzending van VPRO's URUBICHA op 4 maart 2004. Deze uitzending duurt bijna 60 minuten en geeft een impressie van de ontstaansgeschiedenis van Babar Layar.

---

 

Bronnen:

Een novum op Indonesisch muziekgebied – Jaap Kunst, 1945

De magie van Gamelanklanken – Ger van Wengen

Gamelan en andere gong-spel ensembles van Zuidoost-Azië – Onno Mensink 1982

De huiver van Vermeulen – Peter van Amstel, maart 1977

Urubicha – VPRO radio, 2004